Zagadkowe kule z Jeziora Białego

Przenieś do kosza

W 2021 r. za pośrednictwem mediów społecznościowych do jednego ze współautorów niniejszego tekstu dotarła  informacja o znalezieniu tajemniczej kuli w jednym z kaszubskich jezior. Autorem zacytowanego niżej postu był Jarosław Kur instruktor nurkowania, którego często spotykać można było nad Jeziorem Białym koło Kartuz (woj. pomorskie):

„Kula jeziorna (znana również jako kula surfingowa, piłka plażowa) to twór uformowany z najróżniejszych resztek materii występujących przy brzegach oceanów, mórz i jezior wystarczająco dużych, aby występowało działanie fal. Falujący ruch wody gromadzi zanieczyszczenia w wodzie i ostatecznie formuje materiał w kulkę. Ten fenomen znany ze „Świata” został zaobserwowany i zebrany nad jednym z kaszubskich jezior…”

Zaintrygowany znaleziskiem Bartosz Witalis zadzwonił do znalazcy po więcej szczegółów, i dowiedział się, że „Kule zbudowane są z silnie upakowanych igłokształtnych szczątków roślin, o bliżej nieustalonym pochodzeniu, a po dokładnym wyschnięciu średnicą przypominają kulę tenisową”

Akwen jest dobrze znany Bartoszowi Witalisowi: nurkuje tu od 25 lat i nigdy na nic podobnego nie natrafił. Na temat występowania kul  znalazł niewiele publikacji, a słowa kluczowe: „sea balls”, „beach balls”, „whale burps”, „whale barf balls”, „whale fur balls” kierowały  do publikacji które  dotyczyły głównie mórz i oceanów. Okazuje się, że podobne obiekty wykorzystywano jako materiał do zabezpieczania szklanych naczyń podczas transportu morskiego oraz do uszczelniania statków. Współcześnie, ze względu na ich właściwości (odporność na pleśń i ogień) używa się ich do produkcji materiału izolacyjnego, znanego pod nazwą handlową NeptuThen. Kule zbudowane są z Ruppia maritima, Cladophora sauter, Cladophora minima. Co ciekawe Nakazawa i Abe (1973) “wyprodukowali”  je sztucznie, wykorzystując urządzenie imitujące wstrząsy. O ile dynamika mórz pozwala intuicyjnie wyobrazić sobie jak takie kule powstają to w jeziorach nie jest to już takie oczywiste. W literaturze  fachowej próżno szukać  danych dotyczących kul w jeziorach… Szukając informacji na temat podobnych znalezisk natknąłem się na artykuł o „Kokonach” z Jeziora Bobęcińskiego (powiat bytowski), tworach nieco większych, jajowatych i znajdowanych  przez turystów na plaży.  Rybacka legenda głosi, że w kulach mają być zamknięte dusze dawnych mieszkańców, którzy w ten sposób mieli przetrwać na wieki… Do wyjaśnienia zagadki zaproszony został prof. Ryszard Kornijow, badacz o ogromnym doświadczeniu w badaniach środowiskowych, chętnie podejmujący niełatwe wyzwania naukowe.

Żmudne (jak się okazało) poszukiwania pod wodą przeprowadził Bartosz Witalis.

Po 48 nurkowaniach (ok. 36 roboczogodzin pod wodą)… udało się!

Znaleziona kula została przecięta. Poszukiwania jakiegoś rodzaju jądra (zaczynu) formowania się obiektu okazały się płonne: przekrój był jednorodny. Pytanie o genezę pozostawało bez odpowiedzi. Na dalszym etapie wypłukano zatem faunę stowarzyszoną z kulą.

W skład fauny wchodziły:

• Jętki (60%)
• Pijawki (Erpobdella sp., Glossiphonia heteroclita)
• Rureczniki Tubificinae, Naidinae
• Muchówki (Heleidae, Chironomidae: Polypedilum gr. nubeculosum,
• Tanytarsus sp.
• Skorupiaki równonogi (ośliczka – Asellus aquaticus)

Już w trakcie poszukiwań kul pod wodą w ręce badaczy wpadła publikacja w której Sanches-Vidal i inni w 2021 r.  opisali mikroplastiki, występujące w materii organicznej podobnych kul, w których znaleziono 1470 elementów plastikowych na kg materiału roślinnego. Nasunęło to pomysł, że kula może być naturalną pułapką dla mikroplastików obecnych w jeziorze. Dlatego właśnie postarano się pobrać materiał (kulę) w ten sposób, by nie zanieczyścić jej mikroplastikami, pochodzącymi choćby ze sprzętu nurkowego.

W MIR-PIB zatrudnieni są specjaliści zajmujący się mikroplastikami w wodzie. Pomocą służył jeden z nich – dr Mariusz Zalewski. Wykonane przezeń analizy skomentowane zostały krótką notatką: „Kule wypłukano w czystej wodzie a wodę przesączono na siatce chromowo molibdenowej o średnicy oczka 25 µm z zachowaniem higieny, tak by nie zanieczyścić próby wtórnie. Po analizach na sączku znaleziono mikroplastiki długości od 500 do 1000 µm”

Badania kuli trwały jeszcze w najlepsze, gdy Bartosz Witalis zaprezentował problem w ramach referatu wygłoszonego na konferencji naukowej. Kończąc referat zapytał: “Może mają Państwo pomysł jak takie kule powstają?”. Po wystąpieniu podszedł doń jeden ze słuchaczy i zaproponował następującą teorię:

„Modrzew zrzuca igły, które przez określony czas (zanim nie namokną) pływają po powierzchni jeziora. Wiatry wiejące z określonego kierunku odpowiednio długo zaganiają igły w jedno miejsce. Po zatonięciu igieł resztę robi fala i brzeg jeziora”

Trzeba przyznać, że teoria jest interesująca. W porozumieniu z Nadleśnictwem Kartuzy oraz niezwykle pomocnym Bogdanem Kobielą Bartosz Witalis sprawdził czy w okolicach Jeziora Białego występują modrzewie. Okazało się, że tak. Co więcej, również wiatry często bywają silne, długotrwałe i z jednego kierunku.

Pozostają jednak inne  pytania: Jak długo taka kula powstaje? Jak długo utrzymuje się w toni w postaci kulistej? Intuicyjnie wydaje się, że powinna po jakimś, nieznanym nam czasie, ulec biodegradacji. Jaka jest rola takich kul w  rozumieniu szerokiej ekologii zbiornika? Czy są tylko „domem” dla bezkręgowców, czy także „pułapkami” dla mikroplastików?

Tak już w nauce jest, że  jeżeli zadamy jedno pytanie pojawiają się następne i chyba  to jest w niej właśnie najbardziej fascynujące.

Jeżeli ktoś z Was spotkał się z podobnymi tworami w innych akwenach, prosimy o kontakt pod adresem mailowym: bwitalis@mir.gdynia.pl

Dla zainteresowanych: to niecodzienne zjawisko opisane zostało w czasopiśmie naukowym (zob. https://doi.org/10.26881/oahs-2023.3.05).

Autorzy:

Bartosz Witalis

Ryszard Kornijów

Morski Instytut Rybacki – Państwowy Instytut Badawczy

Zakład Oceanografii Rybackiej i Ekologii Morza

Kołłątaja 1, 81-332 Gdynia

LITERATURA

• Barnes, D.K.A., Galgani, F., Thompson, R. C. & Barlaz, M. (2009). Accumulation and fragmentation of plastic debris in global environments. Trans. R. Soc. B 364: 1985–1998. https://doi.org/10.1098/rstb.2008.0205
• Bellincampi, S. 2016. No matter the name, having a sea ball. Vineyard Gaz. 175. https://vineyardgazette.com/news/2016/03/09/no-matter-name-having-sea-ball (access: 2.02.2023)
• Browne, M. A., Crump, P., Niven, S. J., Teuten, E., Tonkin, A., Galloway, T., & Thompson, R. (2011). Accumulation of microplastic on shorelines woldwide: sources and sinks.  Sci. Technol. 45:21, 9175-9179. https://doi.org/10.1021/es201811s
• Cannon, J.F.M. (1979). An experimental investigation of Posidonia Aquat. Bot. 6: 407–410. https://doi.org/10.1016/0304-3770(79)90080-9
• Ganong, W. F. (1905). On balls of vegetable matter from sandy shores. 7: 41–47.
• Golubić, S. (1961). Die „Seeballe” Ein seltsamer Standort der Blaualgen. 18: 109–1 20. https://doi/ 10.1007/BF00731366
• Gerbeaux, P. & Ward, J. (1986). The disappearance of macrophytes and its importance in the management of shallow lakes in New Zealand. In Proceedings of the 7th International Symposium on Aquatic Weeds, European Weed Research Society and Association of Applied Biologists. September: 15–19. Loughborough University of Technology, Loughborough, Leicestershire, England.
• Jambeck, J.R., Geyer, R., Wilkox, C., Siegler, T.R., Perryman, M., Andrady, A., Narayan, R., Lavender, Law, K. (2015). Plastic waste inputs from land into the ocean. 347: 768–771. https://doi/10.1126/science.1260352
• Kornijów, R., Vakkilainen, K., Horppila, J., Luokkanen, E., Kairesalo, T. (2005). Impacts of a submerged plant (Elodea canadensis) on interactions between roach (Rutilus rutilus) and its invertebrate prey communities in a lake littoral zone. Freshwater Biol. 50: 262–276. https://doi.org/10.1111/j.1365-2427.2004.01318.x
• Kornijów, R., Measey, G.J., Moss, B. ( 2016). The structure of the littoral: effects of waterlily density and perch predation on sediment and plant-associated macroinvertebrate communities. Freshwater Biol. 61: 32–50. https://doi.org/10.1111/fwb.12674
• Kumar, A. ( 2014). Origin and distribution of “Beach Balls”(Egagropili) of Brega, Libya,“Kedron Balls” of New Brunswick, Canada, and Carboniferous “Coal Balls”. Earth Sci. India. 7: 1–12.
• McAtee, W. L. (1925). Notes on drift, vegetable balls, and aquatic insects as a food product of inland waters. 6: 288–302. https://doi.org/10.2307/1929203
• MBDL app. Mobile Forest Data Bank. https://www.bdl.lasy.gov.pl/portal/mbdl (access: 12.01.2023)
• Morton, F. (1953). Die Larchennadelseeballe der Hallstattersees. Hydrobiol. 48: 121
• Nakazawa, S. & Abe M. (1973). Artificial globing of algae. Jpn. Soc. Phycol. 21: 53–57.
• Nakazawa, S. (1974). The time and the cause of extermination of lake balls from Lake Zeller. Jpn. Soc. Phycol. 22:101–103.
• Napper, I. E. & Thompson, R. C. (2016). Release of synthetic microplastic plastic fibres from domestic washing machines: Effects of fabric type and washing conditions. Pollut. Bull. 112: 1–2, 39–45. https://doi.org/10.1016/j.marpolbul.2016.09.025
• O’Malley, I. (2021). Seagrass 'Neptune balls’ sieve millions of plastic particles from water, study finds. https://theweathernetwork.com/en/news/climate/solutions/seagrass-neptune-balls-trap-millions-of-plastics-from-the-ocean-study-finds
• Olson, R. W., Schmutz, J. K., Hammer T. (2005). Occurrence, composition and formation of Ruppia, Widgeon Grass, balls in Saskatchewan Lakes. Field-Nat. 119 (1): 114–117. https://doi.org/10.22621/cfn.v119i1.89
• Sanchez-Vidal, A., Canals, M., de Haan, W. P., Romero J., Veny M.(2021). Seagrasses provide a novel ecosystem service by trapping marine plastics. Rep.11. https://doi:10.1038/s41598-020-79370-3
• Schloesser, D. W., Hiltunen, J. K., & Owens, R. W. (1983). Rediscovery of lake balls in Lake Michigan. Freshw. Ecol. 2 (2): 159–163.  https://doi.org/10.1080/02705060.1983.9664588